R.Hristova-Bejleri. Njësi frazeologjike që përmbajnë krahasim në shqipe e bullgarishte.
Seminari i XVIII i gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare.
Tiranë, 1996.

 

            I. KRITERET E INTERPRETIMIT TË LËNDËS

            Edhe pse njёsitё frazeolgojike (NF) qё pёrmbajnё krahasim dallohen lehtё, ato gjithёsesi nuk janё njё grup homogjen. Njё shikim mё i vёmendshёm na çon tek tё paktёn tri nёngrupe.

            1. NF qё nisin me lidhёzё krahasuese.

            Nё rastet kur lidhёza krahasuese ёshtё e pranishme zakonisht pikёrisht ajo shёnon kufirin nistor tё NF. Nё kёto ndёrtime gjymtyrёt para lidhёzave nuk hyjnё nё pёrbёrjen e NF, sepse nuk shkrihen kuptimisht me gjymtyrёt e tjera pёr tё dhёnё njё kuptim tёrёsor frazeologjik, edhe kur vetё pjesa e parё (referenca e krahasimit) mund tё ketё kuptim tё figurshёm ose tё jetё vetё NF, p.sh [lehin] si qentё nё hёnёz; [bluan] si mulli pa kokrra; [ще му откъсна главата] като на петровско пиле etj. Nga pikёpamja leksiko-gramatikore kёto NF janё te tipit mbiemёror dhe ndajfoljor.

            2. NF qё ndёrtohen sipas njё krahasimi, por nuk e kanё tё shprehur gjuhёsisht lidhёzёn krahasuese pёr shkak tё kondenzimit metaforik: u bё prush <nё fytyrё>; u bёra akull. Kondenzimi semantik nё njё metaforё tё brendshme pёr NF nganjёherё ndiqet edhe nga  ndryshim  tё kategorisё leksiko-grmatikore, si p.sh. plesht nё vesh; pulё e lagur;  plagё e hapur; dru i kalbur; varr i hapur. Nga pikёpamja leksiko-gramatikore kёto NF janё tё tipit foljor zakonisht me foljen 'bёj' nё trajtё pёsore ose veprore a NF emёrore.

            3. Sё fundi, ideja e krahasimit ruhet edhe nё ato NF qё formohen me hiperbolё  e ngriti me frymё;i bёn malet fushё; i ka trutё nё bark; ёshtё bёrё pёr hekura e tjera. Kёto NF janё zakonisht tё tipit foljor.

            Ndёrkaq mё shumё rёndёsi pёr frazeologjinё ka jo struktura, por ngurosja formalё nё strukturё dhe pёrdorimi i saj i shpeshtё. Kёto pёrbёjnё edhe kritere pёr dallimin midis krahasimit si trop letrar dhe krahasimit si trop gjuhёsor. Kёshtu, gjymtyrёt kanё njё vend tё ngulitur, nuk mund tё ndёrrojnё vend dhe nuk durojnё fjalё tё tjera nё mes tyre. Ёshtё i qёndrueshёm lloji i lidhjes dhe mjeti lidhёs i gjymtyrёs sё dytё me tё parёn, madje deri nё atё shkallё sa nuk krijohen as paralele antonimike tё NF [1], p.sh si dasmё pa aheng - dasmё me aheng, m'u bё zemra gropё - nuk m'u bё zemra gropё e tjera. E theksojmё kёtё, sepse figurshmёria e krahasimeve-togfjalёsha tё lirё nё letёrsi shpeshherё konkurrohet me figurshmёrinё e NF dhe ka prirjen tё shuajё kufirin nё mes tyre.

            Meqёnёse synimi ёshtё tё bёhet njё pёrqasje tipologjike me bullgarishten duke u nisur nga shqipja, ka rёndesi tё pёrmendim vёllimin e lёndёs gjuhёsore tё analizuar. NF qё ndёrtohen nё baze tё krahasimit me lidhёz krahasuese tё shprehur ose qё nёnkuptohet pёrbёjnё rreth 14-16% tё 5500 NF nё shqipes tё shqyrtuara pёr kёtё qellim (sipas Fjalorit tё gjuhёs sё sotme shqipe 1980 [2]) bashkё me barazvlerёsit nё bullgarishte.  Kёtu saktёsojmё se raporti statistik orpёr bullgarishten dallohet pak - prej 13 mijё njesish qё pёmban Fjalori frazeologjik i gjuhёs bullgare nё bazё tё krahasimit llogariten rreth 1500 NF, pra rreth 12-13 %. Sipas meje kjo diferencё del nga teknika e pёrpunimit frazeografik. Nё FFGjB ka njё prirje tё ndjeshme: jepen si njёsi tё vecanta variante leksikore tё NF nё tё cilat varion folja.

            II. PASQYRA  E  PARALELEVE  TЁ  NF

            1. Nga afro 850 NF me bazё krahasimi nё shqipe afёr njё e katёrta ka barazvlerёs tё plotё nё bullgarishte. Pёrfshihen edhe paralele me dallime tё vogla leksikore, pra kur fjalёt pёrkatёse nё tё dy gjuhёt janё nga njё fushё semantike dhe ёshtё vёshtirё tё gjendet ndonjё shpjegim bindёs jashtёgjuhёsor pёr parapёlqimin e njёrёs ose tjetrёs  fjale nё NF. Si grupe tipologjike kёto janё kryesisht:

            -  NF me metaforё tё jashtme, qё e kanё tё shprehur gjuhёsisht lidhёzen krahasuese, p.sh. [Dalin] si kёpurdha pas shiut=[Никнат] като гъби след дъжд; [Del] si kёrrici para gomarit=[Бърза] като пуле пред майка си; si qen i lёshuar nga zinxhiri=като отвързано куче

            - NF me ngyrim ironik, nё tё cilat bёjnё pjesё si objekti i krahasimit ashtu edhe objekti me tё cilin krahasohet duke formuar njёsi tё pandarё semantike, p.sh. i drejtё si drapri=прав като кука (като въже в торба); i shkon si shala gomarit=прилича му като на магаре седло; е do si kau kashtёn=обича го като леща на великден; е do si halё nё sy=обича го като сол в очите еtj.

            - NF nё tё cilat motiv ёshtё mungesa e njё atributi tё domosdoshёm p.sh. dasmё pa aheng=годеж без сват; bakllava me miell thekre=поп без калимавка, petulla me ujё;  as mish as peshk=ни риба ни рак; s'hahet as me vaj as me uthull=и с мед не се яде;  mish pa kocka=Мека Гана (Мария). 

            - NF me metaforё tё brendshme me strukturёn nё shiqipe 'e ka diНka ', si p.sh е ka zemrёn gur=има (носи) каменно сърце ose е ka halё nё sy=трън му е в очите. Nё kёto raste prirja e pёrgjithshme nё bullgarishte ёshtё ideja e krahasimit tё shprehet me strukturёn 'ka+ mbiemёr relativ+ emёr', pra e ka gojёn hudhёr=има пиперлива уста, е ka zemrёn zjarr=има огнено сърце; e ka zemrёn hekur=има желязно сърце; е ka zemrёn akull=има ледено сърце еtj.

            2. ~50% NF tё tjera kanё barazvlerёs tё pjesshёm me dallime leksiko-strukturore. Kёtu mund tё vecohen disa nёngrupe.

            - Sё pari pёrmendim atё nёngrup strukturor qё u shqyrtua mё parё. Kuptohet qё mundёsitё pёr tё krijuar njё mbiemёr relativ nga emri me tё cilin bёhet krahasimi janё tё kufizuara. Si rrjedhim shumica e paraleleve bullgare tё kёtij tipi tё NF janё ose krahasim i thjeshtё  si p.sh e ka gjuhёn brisk=умът му е като бръснач; е ka barkun kacek=коремът му е като бъчва, pra nё njё shkallё  mё tё ulёt tё idiomatizimit ose barazvlerёs tё pjesshёm, nё tё cilёt ruhet elementi semantik qё shёrben pёr krahasim a metaforё, p.sh. e ka zemrёn hambar=има широко сърце - sema e madhёsise; e ka zemrёn katran=има черна душа - sema e ngyrёs nё kuptim tё figurshёm; e ka zemrёn barut=има огнено сърце - sema e lёndёs; e ka zemrёn pasqyrё=има кристално сърце - sema e lёndёs; e ka kokёn shkёmb=има твърда глава - sema e gjendjes fizike etj.

            - NF sipas modelit 'bёn/i bёhet diНka diНka', qё shprehin procesin e shndёrrimit tё objektit tё krahasimit, pothuajse nё tё gjitha rastet kanё barazvlerёs nё bullgaristhe NF tё tipit foljor, ku elementi semantik ,qё shёrben pёr krahasim shprehet me folje. Figurshmёria pak a mё shumё ruhet, por sidoqoftё zbehet dhe humbet ideja e krahasimit, p.sh.  i bёri kёmbёt bigё=навири крака; mё bёhet zemra bukё=размекваква ми се сърцето; i vari buzёt njё pёllёmbё=направи дълга физиономия; ia bёri shpirtin derr=скъса нервите [на някого]; iu bё buka drokth=заседна му хапката в гърлото; ia bёri mendjen dhallё=размъти мозъка [на някого]; ia bёri lёkurёn postiqe= смъкна кожатат [на някого]; i bёn malet fushё=планини събаря; iu bё zemra shpellё=затвори се сърцето [някому].

            Nganjёherё kjo dukuri i detyrohet faktit se nё bullgarishte ёshtё krijuar njё fjalё e vetme (zakonisht folje) qё jep kuptimin e NF bashkё me nuancёn stilistike, si p.sh. u bё dru=вдърви се; u bёra akull=вледених се; u bё jeshil=позеленя; u bёra pleh=капнах, разкапах се;  е bёri tym=прахоса го еtj.

            - NF sipas modelit  'e bёri/u bё diНka' ka disa barazvlerёs strukturorё nё bullgarishte qё dallohen pernga shkalla e idiomatizimit:

            a/направи го/стана като нещо, p.sh.

u bё bishё=[стана] като дивак; u bё erё=[изчезна] като дим; bёhem gardh=[ставаме] като един; u bё furrё= [почервеня] като рак

            b/ направи го/стана на нещо, p.sh. е bёri petё=направи на пита; е bёri nuse=направи на маймуна; u bё bozё=стана на боза; u bё leckё=стана на парцал

Ky ёshtё njё formim interesant i cili nuk ka paralele strukturore nё shqipe. Parafjala 'nё' del si shprehёse e semёs sё transformimit apo ngjashmёrisё sё njё shkalle mё tё lartё. Gramatika teorike nuk shpjegon pёrse ka lindur nevoja e kesaj strukture, mjaft tё shpeshtё nё pёrdorim. Por duhet theksuar se nga pipёpamja e idiomatizimit  ky tip qёndron mё afёr  kondenzimit metaforik se sa ndёrtimi me lidhёz krahasuese. Shumica e NF tё metaforizuara nё shqipe gjejnё paralele pikёrisht te ky tip, kurse janё tё pakta dhe okazionale NF me strukturёn:

            c/направи го/ стана нещо, p.sh:

u bё abanoz=стана връстник на орлите; u bё kockё e lёkurё=стана кожа и кости; iu bё bajgё=стана подлога; e bёri nuse=направи го луд

 

            - NF me bazё krahasimi qё janё substantivizuar nё shqipe, kurse paralelet e tyre nё bullgarishte mbeten tё tipit mbiemёror me lidhёz krahasuese si cipё qepe=[тънък] като паяжина; cung i vjetёr=[здрав] като пън;  gur vari=като мумия (като паметник); mizё lisi=като мравуняк; pikё loti=[бистър] като сълза;  dru i kalbur=[здрав] като  яйце; kёrcu pёrmbi samar=като капак на всичкo  etj.

            - Do tё pёrmendim edhe rastin kur NF qё nuk janё nёk pёrmbajnё njё krahasim nё shqipe gjejnё barazvlerёs funkcionalё nё bullgarishte me krahasim:[изхвърча] като тапа=mori kёmbёt nё krahё; u hodh (kёrceu) pёrpjetё=[подскочи] като ужилен; merr pёrpjetё=[пали се] като барут .

 

            III. FUSHAT  LEKSIKORE -GJYMTYRЁ  E  KRAHASIMIT

            Fushat konceptuale e leksikore tё fjalёve qё nё strukturat frazeologjike sherbejnё si gjymtyrё e krahasimit a e metaforёs janё mё shpesh emёrtime bimёsh, kafhsёsh dhe sendesh qё kanё njё tipar lehtёsisht tё figurativizueshёm p.sh. u bё limon=[прежълтя] като лимон, e ka gojёn bilbil=има славеев глас, si bora nё maj=като сняг през май, si arrё nё gojё=като кост в гърлото; [ёshtё] si gjeli pa kokё=[върти се] като кокошка без глава, [shkojnё] si qeni me macen=[разбират се] като кучето и котката, [humbi] si gjilpёra nё kashtё=[изгуби се] като игла в купа сено etj.

            Nё bullgarishte ndryshe nga shqipja  ka mё shumёNF nё tё cilat krahasimi bёhet me objekte te lidhura me pёrfytyrimet fetare dhe besimet si dhe me etnonimё, me emёrtime farefisnore dhe me emёrtime profesionale. Fjala vjen,  nga 42 NF me etnonimin arixhi nё FFGjB 39 janё me bazё  krahasimi. Mbi 10 krahasime tё qёndrueshme pёrmbajnё fjalёn turk. Tek ato ёshtё interesante se motivimi historik po shuhet dhe gradualisht vihen re shndёrrime tё tipit [Fle] si turk i therur nё [Fle] si i therur, [Eci] si kal qorr pёrmes varrezёs turke nё [Eci] si kal qorr e tjera. Afro 10 NF kanё si baze pёr krahasim priftin ose gruan e tij me nuancё ironike. Pёrgjithёsisht kёto dukuri shpjegohen lehtё me vecoritё historike fetare dhe demografike nё Bullgari.

            Meriton tё shёnohet njё vecori lidhur me pёrdorimin e emrave me kuptim zvogёlues nё NF tё bullgarishtes - njё fakt qё ёshtё pёrmendur si dallim midis tё dy gjuhёve nё analiza tё tjera. Eshte interesante se pikёrisht te NF qe pёrmbajnё krahasim, prirja pёr pёrdorimin variativ tё emrave dhe tё mbiemrave me kuptim zvogёlues pothuajse nuk shfaqet. Kjo shpjegohet me faktin se nё krahasimet e qendrueshme emrat zvoglues fitojnё njё ngarkesё mё tё madhe semantike, kuptimdalluese dhe jo thjesht stilistike-emocionuese. Mund tё flasim edhe pёr njё shkallё mё tё lartё tё idiomatizimit, tё ngurosjes sё strukturёs sё NF me bazё krahasimi. P.sh. като новоизлюпени пиленца [са]=[janё] si zogjtё e dallёndyshёs; като пилци без квачка [останаха]=[mbetёn] si zogjtё pa kllockё; [обърква се] като пиле в кълчища=[u hutua] si pulё; [Ще откъсна главата] като на петровско пиле=do ti pres kokёn si pulёs;  С устата си пилища лови=i nxjerr goja mjaltё. Nё kёta shembuj kemi katёr variante tё ndryshme tё fjalёs 'zog pule', por ato nuk janё aspak tё zёvendёsueshme, pёrkundrazi, secili ёshtё ngulitur nё vendin e vet dhe nuk mund tё shёrbejё pёr tё shprehur vlera emocionuese-vlerёsuese.

            IV. SEMA QЁ SHЁRBEN PЁR KRAHASIM

            Elementi semantik qё shёrben pёr krahasim a metaforё luan rolin e kategoremёs dhe jep mundёsi pёr analizё tipologjike. Pra, mund tё shohim cilat janё treguesit semantikё qё shfrytёsohen mё shpesh nё krahasim, si pёrputhen me paralelet nё bullgarishte dhe nё se nuk pёrputhen - pse.

            Semat qё mbizotёrojnё janё:

            1. Madhёsia

            Madhёsia njё tregues mjaft i pёrgjithshёm, i cili mbizotёron sepse shpeshherё ndёrthurret edhe me tregues tё tjerё, si forma e vёllimi, p.sh.

u bё njё dorё [njeri]=стана една шепа (една педя) човек; u bё gisht=стана на вейка; sa e zeza e thoit=на върха на нокът; e ka zemrёn det=има голямо сърце. Еdhe kur nё tё dy gjuhёt nuk janё pёrdorur tё njёjtat fjalё-mbartёse tё semёs sё madhёsisё, barazvlerёsit perceptohen si shumё tё afёrtё, sepse asocimi ёshtё zakonisht i drejtpёrdrejtё.

            2. Lёnda

            Edhe lёnda ёshtё njё tregues i pёrgjithshёm, i cili shpeshherё ndёrthurret me gjendjen fizike. Pёr kёtё arsye  nganjёherё, NF qё nё njerёn gjuhё ndёrtohet nё bazё tё semёs se lёndёs,  nё gjuhёn tjetёr gjen paralele ku theksi vihet mbi gjendjen fizike tё po kёsaj lёnde, prandaj mё shpesh vёmё re variante leksemore ndёrgjuhёsore, p.sh. e ka kokёn shkёmb= има корава глава; i ёshtё bёrё faqja shollё=има дебели очи; е bёri byk=направи на пух и прах;  е ka kokёn gdhe=има букова глава; mish pa kocka=мека Мария (мека Гана)

            3. Funksioni

            Funksioni ndeshet mjaft shpesh si element semantik i krahasimeve dhe zakonisht kёto NF janё paralele tё plota nё tё dy gjuhёt. Pёr kёtё nёngrup mё shumё sesa pёr grupet e tjera mund tё flasim pёr ndikimin e afrisё nё mёnyrёn e jetesёs, p.sh. trokashё mulliri=воденично кречетало; u bё mashё=стана [нечия] маша; mёngё nё mes tё kurrizit=пето колело; vrima e fundit e kavallit=последната дупка на кавала; m'u bё njerk=като мащеха ми е

            4. Vlera

            Vlera si element semantik, zakonisht pasqyrohet nё dy drejtime tё kundёrta - nё vlerёn e ulёt dhe nё vlerёn e lartё, qё shprehen me elemente semantike tё vecanta, p.sh.

i ka duart e arta=има златни ръце; e ka zemrёn tё artё=има златно сърце - vlera e lartё shprehet nёpёrmjet vlerёs sё lartё reale tё lёndёs;

s'bёn asnjё dysh (as pesё para)=не струва пукнат грош (две пари, пет пари), kёtu vlera matet me sasinё e parave

u bё leckё=стана на парцал; iu bё baltё=стана на подлога; s'e ha as qeni=и кучета не го ядат ; е kam shpirt=душа и сърце ми е -  vlera shprehet nёpёrmjet funksionit

            Paralelet e shumta nё kёtё nёngrup tregojnё ose kanё tё bёjnё me afri nё sistemin e vlerave materiale dhe morale.

            5. Ngjyra

            Ngyra si element semantik, nё shumicёn e paraleleve lidhet me NF qё shprehin emocion, f.v. u bё carcaf <nё fytyrё>=[побледня] като платно; u bё jeshil= прежълтя; позеленя; iu bё fytyra dhe=[побледня] като мъртвец.

            NF tё kёtij grupi nuk janё tё shumta. Vihet re qё nё shembuj paralelё ngjyra merret si bazё krahasimi mё shpesh nё bullgarishte sesa nё shqipe, p.sh.

u bё furrё =[почервеня] като рак - nё shqipe ёshtё marrё si bazё gjendja fizike- nxehtёsia, kurse ngjyra e kuqe qё kemi si semё nё NF nё bullgarishte, ёshtё njё tipar dytёsor, karakteristik pёr nxehtёsinё;

djall me brirё=по-черен от дявола - nё shqipe kemi metaforё qё pёrforcohet nga brirёt si simbol i keqbёrёsit, kurse nё bullgarishte kjo shprehet nёpёrmjet ngjyrёs sё zezё nё kutim tё figurshёm;

ёshtё si batha shtatёjavёshe=зелена му е главата -  nё shqipe ёshtё pёrdorur sema e madhёsise, nё bullgarishte - sema e ngjyrёs si simbol i papjekurisё;

u bё pus=[навъси се] като тъмен облак etj.

           

            Nё pёrfundim do tё theksojmё se kjo dukuri paralele, qё nuk ёshtё e vecantё vetёm pёr shqipen e bullgarishten, por edhe pёr gjuhё tё tjera tё Ballkanit, kёrkon mё tej njё shqyrtim si nё gjerёsi, ashtu edhe nё thellёsi.

 

Bibliografia:

1. Thomai J. Çёshtje tё frazeologjisё sё gjuhёs shqipe, Tiranё 1981

2. Fjalori i gjuhёs sё sotme letrare shqipe, Tiranё 1980.

3. Frazeollogiçen reçnik na bёllgarskija ezik, Sofje 1974-75.

home